РЫНЫ БАРДУАГ

тж. НЫРЫ БАРДУАГ

Хæцгæ низты бардуаг. Раджы заманты ирон адæмыл хæцгæ низты азарæй стыр бæллæхтæ цыд. Уымæн æвдисæн сты нæ хæхбæсты бирæ зæппадзты гуыппартæ. Дæргъæвсы зæппадзты ма уырыссагау «Городок мертвых» дæр рахуыдтой. Адæм алыхуызон æнæнхъæлæджы хæцгæ низтæй цагъды кодтой хъæугай, мыггаггай. Уымæ гæсгæ сын радтой хицæн нæмттæ: Тибиты рын (æвæццæгæн, уыд мыггаг Тибитæ, æмæ сæ рын фæхаста). Хъомрын — фос цагъды кæмæй кодтой, ахæм низ. Æмæ ирон мифологийы фæзынд, адæм æмризæджы кæмæй рызтысты, ахæм бардуаг — Рыны бардуаг. «Ирыстоны алы кæмтты хистæрты мысинæгты баззад æртæ рыны кой, — фыссы Айларты Измаил йæ чиныг «Ирон фарны». – Æртæ рыны фæдыл баззад æртæ æмбисондæн хæссинаг цауы: Царциаты сæфт, Нарты уынгæджы бон æмæ Мадизæны табутæ. Мадизæны (Мадызæды) æмæ уадындзы зæлты руаджы, зæгъы, æртæ рыны заманты Иры цардхъом хъæстæ нæ бабын, нæ фесæфт. Мадизæн, зæгъы, цагъды мæрдты уæлдæйттау æмбырд кодта кæмтты иугай сывæллæтты, иу æнæзонгæ фыййау та сын райсом-изæр уадындзæй цагъта, æмæ фервæзтысты».

Рыны бардуаг зæдтæй хæлардæр уыд Галæгон, Донбеттыр æмæ Хæсты бардуагимæ. Рыны заман-иу нæлгоймаг фæсивæд хъæутыл зылд бæгъæмвад æмæ худаистæй æмæ зарыдысты: «Ой Рыны бардуаг! Дæуæй дæтгæ сты нæ низтæ æмæ нæ æнæниздзинад. Дæ тызмæгдзинадæй бахъахъхъæн ацы хъæу! Мах иууылдæр — стырæй чысылмæ стæм де уазæг».

Рыны бардуагæн кодтой куывдтæ, уыдис ын кувæндæттæ. Кувæндон ма йын абон дæр ис Джызæлы. Уый равзæрды тыххæй джызæйлаг Кокайты Фатимæ йæ мад Томианæй фехъуыста ахæм хабар:

«Уый раджы уыд, абоны Джызæлы хъæуы стыр сыхтæ ма хицæн хъæутыл нымад куы уыдысты, уæд. Уыцы рæстæг, стæй ныр дæр Джызæл æмæ Хъæдгæроны 'хсæн хæстæгдзинад фидар у. Кæрæдзийæ чызджытæ куырдтой, æфсымæргæндтæ кодтой. Иу ахæмы та Джызæлы Уæллаг сыхы — Теджыхъæуы фæсивæд уазæгуаты уыдысты Хъæдгæроны сæ хæстæджытæм. Æмæ æхсæвыгæтты сæхимæ куы здæхтысты, уæд Джызæлмæ æввахс сæ сæрмæ арв æвиппайды ныррухс. Чидæр фæхъæр кодта, уæлæ зæд æрбатæхы, зæгъгæ. Расыг фæсивæдæй, фурд уæрагмæ кæмæн уыд, уыдонæй иу йæ фырхъал æмæ нозтзæрдæйæ йæ хъыримаг хæрдмæ зæды 'рдæм фæхъил кодта, æмæ гæрах ныццарыдта уæлдæфы.

Зæдæн уымæй ницы уыд. Лæппутæ йæ федтой, Джызæлдоны был кæцыдæр бæласмæ куыд батахт, уый.

Дыккаг бон райсомæй Уæллаг сыхæй кæуын æмæ æрдиаг хъуысын райдыдта. Сыхы сывæллæттыл рын сыстад, сæ хуыссæнтæй сыстын нал бафæрæзтой, тæвд кодтой, чидæртæ дзы а дунейæ дæр ахицæн. Адæм бамбæрстой сæ хуыцауы цæф, зæд сæм кæй фæтæрк кодта, уый, æмæ сагъæсы бахаудтой. Сфæнд кодтой хохы Тбау-Уациллайы Гуццаты дзуары лæгмæ æвæстиатæй фæрсынмæ фæцæуын.

Гуццаты дзуары лæг сын загъта: «Рыны бардуаджы уæхимæ фæхъыг кодтат æмæ уæхи тагъд сраст кæнут! Науæд уæ хъуыддаг хорз нæу — хъæусæфт кæнут!» Бацамыдта сын, цæмæй минæвæрттæ сæ хъомы рæгъæуттыл æрзилой, æмæ рæгъауæй сæ размæ цы гал рацæуа, уый хъæумæ æрбаскъæрой. Куыд нывондаг, афтæ йын йæ сыкъатыл урс æмæ сырх хъуымацы уаццæгтæ бабæттой. Афтæмæй йæ хъæуы уынгты куыд рауадзой, æмæ кæй дуармæ æрлæууа, уым куывд куыд скæной. Рыны бардуагмæ куыд батабу кæной.

Дзуары лæг сын куыд загъта, афтæ бакодтой. Æмæ диссаг: иу рæгъауæй сæм æцæг рæсугъд хæрзхаст гал йæхæдæг куы рацæуид. Хабар уайтагъд хъæубæстыл айхъуыст æмæ йæм иууылдæр уынынмæ цыдысты. Уый ма уыдис сæ фæстаг ныфс, се скаст, се 'нхъæлцау. Уый ма сæ кæд фервæзын кæна, цы бæллæхы бахаудтой, уымæй, æндæр сæ сæрæн ницыуал зыдтой. Æмæ йæм табугæнгæ кастысты, йæ сыкъатыл ын рæсугъд хъуымæцтæй уадздзæгтæ бабастой. Стæй йæ уынджы рауагътой. Йæ фæдыл цыдысты сæхæдæг хъæубæстæ. Уый бацыд иу хæдзары размæ æмæ сæ кулдуары цур æрхуыссыд. Рынæй рыст адæм сæ риуыдзаг сулæфыдысты, бирæтæ дзы сæ зонгуытыл дæр æрхаудысты æмæ сæхи фæдзæхсын райдыдтой Рыны бардуагыл.

Уыцы хæдзары Рыны бардуаджы номыл скодтой хъæугуывд. Сæхи бафæдзæхстой Стыр Хуыцауыл, нымдгæнгæ хатыр ракуырдтой, цы зæды хъыджы бацыдысты, уымæй. Стæй йын хъæугæрон, Джызæлдоны был цы бæласмæ батахт, уым скодтой кувæндон.

Уыцы бонæй фæстæмæ рын дзыхълæуд фæкодта, хъæубæсты сывæллæттæ фæдзæбæх сты, Рыны бардуаджы фыдæхæй дзы никæуыл ницыуал æрцыд. Хъæубæстæн та уыцы бон ссис стыр бæрæгбон — Галзилæны бæрæгбон. Æрвылаз дæр Рыны бардуагæн кæнынц нывондаг æмæ йæ бæрæгбоны рæсугъд фæлыстæй хъæуы уынгты заргæ æмæ фæндырдзæгъдгæ кувæндоны бынмæ бакæнынц.

Фыццаг, дам, нывондимæ заргæ æмæ фæндырæй цæгъдгæ нæ цыдысты. Уыцы зæрдæйы уаг сæм нæ уыд — тарст æмæ фыдох уыдысты. Ныр уавæр аивта, æмæ циндзинадæн ныккæнæн нал вæййы хъæубæсты иумæйаг куывды.

кæс «АРВЫ ДУАР»-Ы СÆРГÆНДТÆ